Okres dorastania: zdobycze rozwojowe i zadania rozwojowe

Co warto zatem wiedzieć?

Okres dorastania zaczyna się mniej więcej w 11–12 roku życia (u dziewczynek nieco wcześniej niż u chłopców, ale w obrębie płci też pojawiają się duże różnice indywidualne), kończy się około 18–20 roku życia. Zwieńczeniem procesu dorastania jest osiągnięcie dojrzałości fizycznej i psychospołecznej.

Rozwój fizyczny

Zadanie rodziców:

• Zadbaj, by nastolatek miał wiedzę na temat „instrukcji obsługi” dorastającego ciała: w zakresie swojej seksualności, ale także dbałości o higienę, dietę i styl życia sprzyjający zdrowiu i sprawności.

Głównym celem fizycznych przemian w tym okresie jest osiągnięcie biologicznej zdolności do posiadania potomstwa. To czas gwałtownego wzrostu oraz przyrostu masy ciała. Rozwój ciała bywa bardzo nieharmonijny, tkanki i narządy rozwijają się w różnym tempie. Powoduje to nie tylko dysproporcje sylwetki, ale także różne dolegliwości fizyczne, np. wzrostowe bóle kończyn. Może pojawiać się także ospałość i zmęczenie. Nie jest to wyraz lenistwa, lecz objaw niedotlenienia – serce nie przystosowało się jeszcze do większego zakresu obowiązków.

Organizm zaczyna produkować hormony płciowe. W związku z tym pojawiają się drugorzędowe cechy płciowe i oznaki dojrzewania układu rozrodczego: owłosienie łonowe i pod pachami, popęd seksualny, u dziewcząt: piersi, przyrost tkanki tłuszczowej w okolicach bioder, miesiączka; u chłopców: mutacja (zmiana tonu głosu), jabłko Adama, nocne polucje. Nastolatek musi swoje nowe ciało poznać, zaakceptować oraz nauczyć się o nie dbać. Brak troski o odpowiednią aktywność fizyczną i dietę może skutkować trwałymi deformacjami układu kostnego oraz nadmierną masą ciała.

Rozwój psychologiczny

Rezultatem procesu dorastania ma być człowiek zdolny do samodzielnego życia i podjęcia różnych ról społecznych. To skomplikowane zadanie wymagające dojrzałości intelektualnej oraz emocjonalnej, nabycia wielu umiejętności społecznych oraz sformułowania własnych odpowiedzi na szereg pytań dotyczących natury świata oraz własnej.

Myślenie nastolatka

Zadanie rodziców:

• zobacz w nastolatku partnera do rozmów o polityce, świecie, wartościach, a nie tylko o codziennych sprawach (np. bałaganie w pokoju i śmieciach, które ma wyrzucić)
• wspieraj go w rozwijaniu jego możliwości i doceniaj je
• rozmawiaj z nim o konsekwencjach różnych działań i zachowań, w tym brania narkotyków, picia alkoholu, palenia papierosów
• bierz pod uwagę, że mimo dużych możliwości intelektualnych może być mu trudno odpowiednio dorośle przewidywać skutki swoich działań, np. gdy wsiada do samochodu prowadzonego przez osobę nietrzeźwą.

Nastolatek osiąga pełnię możliwości, jeśli chodzi o percepcję zmysłową i pojemność pamięci. Podstawą zapamiętywania w miejsce mechanicznego powtarzania (kolokwialnego „zakuwania”) staje się proces myślenia oparty na porównywaniu, wnioskowaniu przyczynowo-skutkowym, odnoszeniu się do wcześniej zdobytej wiedzy. Pojawia się także zdolność do myślenia abstrakcyjnego. Nowo odkryte abstrakcyjne idee i wartości wydają się znacznie ciekawsze i ważniejsze niż proza życia. Możliwości intelektualne dorastającego człowieka są więc naprawdę duże. Nastolatki czują ten przyrost mocy intelektualnych i narasta w nich przekonanie, że naprawdę są bystre i o życiu wiedzą już praktycznie wszystko. Niestety tak nie jest, bo nie wszystkie funkcje są już w pełni ukształtowane. Przewidywanie konsekwencji zachowań, planowanie i kontrolowanie impulsów osiągną pełną dojrzałość dopiero w okresie wczesnej dorosłości.

Emocje nastolatka

Zadanie rodziców:

• staraj się w różnych trudnych sytuacjach z nastolatkiem zachować spokój
• bierz pod uwagę, że to, co nastolatek pokazuje na zewnątrz, nie musi wyrażać jego prawdziwych emocji, które może chcieć ukryć
• gdy nastolatek okazuje emocje bardzo gwałtownie, pamiętaj, że może być mu zwyczajnie trudno nad nimi zapanować

Nastolatek denerwuje się przy zwróceniu najmniejszej uwagi? Odbyliście poważną rozmowa, po której liczysz na to, że coś zrozumiał, okaże skruchę, a po nim jakby wszystko „spływa”? Młody człowiek, choć nie okazuje skruchy na zewnątrz, może czuć w środku, że nawalił. Dlatego nie można zbyt pochopnie oceniać swojego dziecka tylko na podstawie zachowania. Nie zawsze jego reakcje odpowiadają temu, co naprawdę czuje. Nastolatkowi nie pomaga też fakt, że ze względu na oddziaływanie układu hormonalnego jego reakcje emocjonalne bywają znacznie gwałtowniejsze niż, naszym zdaniem, wynikałoby z sytuacji. Cechuje je nie tylko duża intensywność, ale także zmienność. Dorastające dziecko często doświadcza także tzw. emocji bezprzedmiotowych, czyli „tak mi smutno/wesoło, ale sam(a) nie wiem dlaczego”. Nastolatek uczy się w tym okresie swojego rozwoju coraz lepiej panować nad ekspresją emocji i korzysta z tego zwłaszcza wówczas, gdy ma poczucie, że okazując emocje, straciłby twarz. Dla niego to by oznaczało przyznanie się do swojej zależności od rodziców i do tego, jak bardzo zależy mu na ich zdaniu. Choć w środku może dygotać z niepokoju, to „trzyma fason”, co bywa odbierane przez rodziców jako wyraz lekceważenia.

Rozwój tożsamości

Zadanie rodziców:

• bądź gotów do przechodzenia z relacji opartej na władzy rodzicielskiej do relacji bardziej partnerskiej
• nie odbieraj buntowniczych zachowań nastolatka jako wymierzonych przeciwko sobie i jako wyrazu jego lekceważenia Ciebie czy Twoich wartości
• pamiętaj, że konflikty i starcia z rodzicem są potrzebne nastolatkowi do budowania swojej niezależności
• pamiętaj, że cały czas jesteś dla nastolatka kimś najważniejszym, bez względu na to, jak bardzo on próbuje to ukryć swoim zachowaniem czy reakcjami

Kluczowe zadanie, z jakim mierzą się nastolatki, to uformowanie własnej tożsamości. Wymaga to poznania i zaakceptowania siebie, zarówno w wymiarze fizycznym, jak i psychicznym oraz znalezienia odpowiedzi na szereg pytań: co jest dla mnie ważne w życiu, kim jestem i czego chcę w różnych aspektach życia: orientacji seksualnej, ról społecznych związanych ze związkami, rodziną, pracą.

Niezbędnym etapem tego procesu jest separacja z rodzicami: aby nastolatek mógł stać się samodzielnym, niezależnym człowiekiem, musi przeciąć emocjonalną pępowinę łączącą go z matką i ojcem. W perspektywie nie oznacza to konieczności zerwania relacji, lecz ich przemodelowanie, od zależności do partnerstwa. Bywa to trudne i bolesne dla obydwu stron. Dorastające dziecko dystansuje się, nie chce się już przytulać ani zwierzać. Szuka sposobów do podkreślenia swojej niezależności i odrębności poprzez strój, dietę, kontrowersyjne zachowania czy poglądy. Może odrzucać autorytet rodziców, większą wagę przywiązując do opinii rówieśników. Grupa rówieśnicza stanowi dla nastolatka społeczne lustro, w którym się przegląda testując rozmaite warianty swojej tożsamości. Jej akceptacja ma istotny wpływ na kształtującą się samoocenę. To także miejsce, gdzie ćwiczy rozmaite umiejętności społeczne: znajdowanie porozumienia z innymi, modyfikowanie własnych celów i pomysłów wynikające z potrzeby dostosowanie się do innych, ale także zdolność do opierania się wpływowi otoczenia w pewnych sytuacjach.